Fuzulî’nin bir gazelini, milli
mücadele döneminde yazılmış bir evrağı veya Lale devrinde yaşamış bir şeyh
efendinin mektubu okuyup anlamak isteyen bir kişiyi bekleyen iki engel bulunur.
Bunlardan ilki dil engelidir. Eski harflerle ve başka bir imlayla yazılan metni
okuyabilmek uğraşısıyla karşı karşıya kalır kişi. Osmanlıcayı iyi derecede
bilmesi ve metinlerle haşır neşir olması lazımdır. Metin doğru okunduktan sonra sıra, metni doğru anlamaya çalışmak ve
anlamlandırma çabasında bulunmaya gelir. Arkaik kelimelerin anlamları
öğrenilerek cümleler bağlamlarına göre manalandırılmaya gayret edilir. Biz de
zorlukları kolaylaştırmak adına piyasada edebi, tarihi ve dini metinlerle
alakalı birçok sözlük içerisinden biz doğrudan tarihi bir metni “okumaya” ve
“anlamlandırmaya” müteallik olanlarından 10 tanesini sizin için seçtik.
Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik
Lûgat
Ferit Devellioğlu tarafından
hazırlanan bu sözlüğün adını duymamış olan, hatta bu işlerle ucundan ilgiliyse
dokunup karıştırmamış olan yoktur sanırım. Gayet kullanışlı olan bu sözlük, bir
ihtisas alanında kaleme alınmamış ya da çok ağır olmayan düz bir Osmanlıca
metni okurken karşılaştığımız hemen hemen tüm kelimeleri bulmamıza yarayan pratik
bir sözlüktür. Kelimelerin çoğul şekillerinin gösterildiği, anlamlarının da
kısaca verildiği ve yer yer meşhur tamlamaların izahlarının yapıldığı bu sözlük
her çalışma masasının üstünde bulunmalıdır. Sözlük, Aydın Kitabevi tarafından
basılmaktadır.
Kâmûs-ı Türkî
Türk dilinin belli bir fikre
binaen yazılmış ilk sözlüğü ve Türk adının ilk kez kullanıldığı sözlük olan bu
çalışmada Şemseddîn Sâmî, o günün konuşma ve yazı dilinde kullanılan Türkçe
asıllı kelimelerle birlikte Arapça, Farsça ve Batı kaynaklı kelimeleri de bir
araya getirmiştir ve ortaya zengin muhtevalı bir sözlük çıkmıştır. Türkçe
kelimelere tam alfabetik sıra veren Sâmî, sözlükteki kelimelerle ilgili
deyimler üzerinde de durmuş, her kelimenin farklı anlamlarını belirtmeye
çalışmış, gerekli durumlarda kendi verdiği örneklerle açıklama yoluna
gitmiştir. Arapça ve Farsça asıllı kelimelerin Türkçede kazandığı anlamlarına
da yer veren müellif, Arapçada kullanılmadığı halde Türkçede galat olarak
türetilmiş bir kısım kelimeleri eserinde göstermiştir. Çeşitli sanat ve bilim
dallarına ait terimlerle kelimenin anlamını değiştiren özel tabirlerin farklı
işaretlerle ayrıldığı bu kıymetli sözlüğün matbu Osmanlıca baskısını yapan
yayınevlerinin yanında latin harfli baskılarını yapan yayınevleri de vardır.
Redhouse Sözlüğü
Meşhur İngiliz şarkiyatçı
Redhouse Türkçenin gelmiş geçmiş en büyük sözlükçülerindendir. Hazırlamış
olduğu sözlüklerden Osmanlıca-İngilizce olanı, tarihi bir metin okuyan kişi
için en yararlı olabilecek sözlüklerden biridir. Yukarıda zikrettiğimiz iki
sözlükte de bulunmayan birçok kelimeyi Redhouse sözlüğünde bulmamız mümkündür.
Sözlüğün İngilizce kısımlarının maalesef geçmişte de günümüzde de Türkçeye
tercüme edilmesi teşebbüsünde bulunulmadığı için Osmanlıca sözcüğün İngilizce
karşılığı bulunduktan sonra onun modern Türkçeye doğru bir çevirisinin
yapılması gerekmektedir. Mevzubahis ettiğimiz sözlüğün tam adı A Turkish and
English Lexicon Shewing the English Significations of the Turkish Terms olup
pdf’si internette bulunmakla birlikte Çağrı yayınları tarafından da
basılmaktadır.
Tarama Sözlüğü
Eski eserlerin taranmak suretiyle
Türkçe kelimelerin fişlendiği ve anlamlarının yanı sıra eserde geçtikleri
yerlerin gösterildiği bu mühim çalışma Osmanlıca sözlüklerde bulamadığımız
Türkçe kökenli sözcükleri bulmamız için eşsiz bir kaynak hüviyetindedir. Türk
Dil Kurumu tarafından 1965-1977 yılları arasında sekiz cilt olarak yayımlanan
bu çalışmanın Cem Dilçin tarafından hazırlanmış Yeni Tarama Sözlüğü namında
bir muhtasarı vardır. Ayrıca sözü geçen sekiz cildin tamamı Türk Dil Kurumu
tarafından taratılıp sitelerine yüklenmiştir. Oradan arama da yapılabilir.
Kâmûs-ı Okyânûs
Şimdi de Osmanlıca sözlüklerde
bulamadığımız Arapça kelimeler için bir sözlük önerelim. Kâmûs-ı Okyânûs,
Fîrûzâbâdî’nin meşhur Arapçadan Arapçaya olan sözlüğünün Mütercim Asım Ahmed
Efendi tarafından Türkçeye tercümesidir. Âsım Efendi çevirisini yaparken Kâmûs’ta
eksik olan harekeleri kendisi tamamlamış; ayet, hadisve şiir gibi metinlerden
misaller eklemiş ve başka kaynaklardan yeni anlamlar ilave etmiştir. Sözcüklere
Türkçe karşılık bulurken sadece yazı lisanından değil, halk dilinden de
istifade etmesi çok önemlidir. Orijinal
adı el-Okyânûsü’l-basît fî tercemeti’l-Kâmûsi’l-muhît olan eser Yazma Eserler
Kurumu Başkanlığı’nca Kâmûsu’l-muhît adıyla 6 cilt halinde neşredilmiştir.
Steingass Sözlüğü
Piyasada Farsça Türkçe sözlükler
bulunmasına karşın tarihi metin okuyanların Osmanlıca sözlüklerde bulamadıkları
Farsça kelimeler için başvurdukları Farsça sözlüklerin başında Alman dilbilimci
Francis Joseph Steingass’ın 1892’de hazırladığı A Compherensive
Persian-English Dictionary adlı Farsça-İngilizce sözlük gelmektedir.
Maalesef sözlüğün (İngilizce kısımlarının) Türkçeye tercümesi için ne geçmişte
ne de günümüzde bir teşebbüste bulunulmamıştır. Sözlüğün pdf’si internette
bulunmakla beraber Çağrı yayınları tarafından yapılan baskıları da mevcuttur.
(Bu yazıyı yazarken Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı’nca Hasan Şuûrî Efendi’nin Ferheng-i
Şuûrî adlı sözlüğünün hazırlandığı ama henüz basılmadığı haberini aldım.
Basıldıktan sonra Steingass sözlüğünden daha kullanışlı olması muhtemeldir.)
Ansiklopedik Dîvân Şiiri
Sözlüğü
Metni okurken kullandığımızdan
sözlüklerden metni anlamlandırmaya yönelik istifade ettiğimiz sözlüklere
gelirsek bilhassa edebiyatçıların işine yarayacak en önemli sözlüğün, İskender
Pala’nın yazdığı Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü olduğunu
söyleyebiliriz. Bilhassa divan şiirindeki mazmunların ve remizlerin ne manalara
geldiğinin ve arka planında neler yattığının izah edildiği bu çalışmaya benzer
olarak Ahmet Talat Onay’ın Cemal Kurnaz tarafından hazırlanan Açıklamalı
Dîvân Şiiri Sözlüğü gösterilebilir; ancak Pala’nın sözlüğünde madde başı
sayısı daha fazla olup mazmunlar dışındaki bazı kavramların da açıklandığı
unutulmamalıdır. Son olarak sözlükte tashihe muhtaç bazı maddelerin olduğunu
hatırlatalım. Sözlük, Kapı Yayınları tarafından basılmaktadır.
Osmanlı Tarih Deyimleri ve
Terimleri Sözlüğü
Mehmet Zeki Pakalın tarafından
hazırlanan ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 3 cilt halinde basılan bu
çalışma özellikle tarihçiler için vazgeçilmez bir kaynaktır. “Döğen”, “fıçı
dibi”, “huzur” gibi anladığımız ama tarihi metnin bağlamında
anlamlandıramadığımız terimlerin ne olduklarını açıklayan ve “imlaya getirmek”,
kazık kakmak”, “mendil atma” gibi deyimlerin izahlarını yapan bu sözlüğe
başvurmadan tarihi bir metni tamamen doğru olarak yorumlamak mümkün değildir
diyebiliriz. Bu sözlüğün yeni bir baskısı bilgisi bilgimiz dahilinde değildir.
Arzu edenler internette pdf’sine ulaşabilirler.
Osmanlı Yer Adları
Yine hassaten tarihçilerin işine
yarayacak bir başka sözlük, Tahir Sezen’in hazırladığı Osmanlı Yer Adları isimli
çalışmadır. Arşiv metinlerini okuyanlarını en çok zorlayan kelimelerin başında
okunduğu gibi yazılan Batılı kişi adları ve ülke sınırları içindeki yer
isimleri gelmektedir. Devletin sınırları genişleyerek Kanuni döneminde 37
eyalet ve 377 sancağa ulaştığı, II Mahmud döneminde buna bir de “kaza”nın
eklendiği, daha sonra vilayet ve nahiye idari birimleri de ilave edildiği
düşünülürse, ne kadar fazla yer adı ile karşı karşıya olduğumuz anlaşılabilir.
Özellikle kaybettiğimiz Balkan topraklarında bugün birçoğunun adının
değiştiğini biliyoruz ve sözlük niteliğindeki çalışma sayesinde yer adlarına
ulaşmamız bir nebze kolaylaşıyor. Sözlük, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Müdürlüğü’nün sitesinden e-kitap olarak indirilebilir.
Kültürümüzde Ayet ve Hadisler
“Edebiyatçılar ve tarihçiler için
kaynak verdiniz, ilahiyatçıları unuttunuz” serzenişiyle karşılaşmamak için son
olarak tarihi-dini metinleri okuyanlar için kullanışlı bir sözlük tavsiye
edebilirim. Genellikle ayet, hadis ve kelâm-ı kibârların yerini tespit etmek
gayesiyle teknolojinin imkanlarından faydalanılarak el-Mektebetü’ş-şâmile başta
olmak üzere çeşitli programlar kullanılabiliyor. Mehmet Yılmaz tarafından
yapılan hazırlanan bu çalışmada ise iktibas edilen ayet ve hadislerin kitaptaki
yerlerinin yanı sıra anlamlarına da yer veriliyor. Kitabın dizimi latin
harflerine göre “abcd” şeklinde yapılmış ve özel isimlerde Türkçe söyleniş esas
alınmış. Sözlük, Kesit Yayınları tarafından basılmaktadır.
Hiç yorum yok :
Yorum Gönder