Bu Terazi Ne Kadar Sıkleti Çekmez?

   ("Bu Terazi Ne Kadar Sıkleti Çekmez?", Dil ve Edebiyat dergisi, Sayı 162, Haziran 2022)

Ziya Paşa’nın 12 bendden mürteşekkil bir terkîb-i bendi vardır. Her bendin sonunda yer alan beyitlerin, yani vasıta beyitlerinin çoğu Türkçede darb-ı mesel hüviyeti kazanmıştır. Şiirin dördüncü bendinin sonunda yer alan vasıta beyti şöyledir:

İdrâk-i maâlî bu küçük akla gerekmez

Zîrâ bu terâzû o kadar sıkleti çekmez

Kabaca "Büyük meseleleri anlamak bu küçük aklın işi değildir. Çünkü bu terazi o kadar ağırlığı çekmez" şeklinde günümüz Türkçesine çevirebileceğimiz bu beyitte dikkat edilmesi gereken birkaç şey vardır. İdrak merkezi olan akla, "maâlî" yani yüce, ince, derin meselelerin yükü ağır gelmektedir. Kapasitesi sınırlı olan akıl ancak belli bir ölçüde yükü kaldırabilir. İkinci beyitte akıl için terazi metaforunun kullanılması manidardır, çünkü akıl burada doğruyu ve yanlışı, güzeli ve çirkini, iyiyi ve kötüyü vs. ayırt edebilen ve tartan bir mahal olarak düşünülüp aklın diyalektik özelliği vurgulanmıştır. Küçüklük ile nitelenen aklın işlevini kısıtlayan ve sınırlılığını vurgulayan bu beyit, aksiyomatik bir önerme olarak kabul edilip bilhassa dinî sohbetlerde ve kitaplarda, insanın aklını yaşamını idame ettirecek kadar kullanması gerektiğine, aklı daha fazla zorlamanın ya da aklın almadığı şeyleri inkar etmenin budalalık olduğuna delil teşkil etmesi için alıntılanmaktadır. Yani aklı küçümsemek isteyen ya da tanrının eylemlerinin (amellerinin değil) akıl üstü ve anlaşılamaz olduğunu misallendirmek için kullanılan bir beyittir. Bu vesileyle kişinin irrasyonel bir hadisenin gerçekleştiğine ya da gerçekleşebileceğine iman etmesi istenir. Mesela Said Nursi Sözler kitabının Yirmi Sekizinci Söz’ünde tayy-i mekân konusunda okuru ikna etmeye çalışırken bu beyti örnek vermiştir. Peki, akıl gerçekten küçük müdür? Küçükse ne kadar küçüktür? Taşıyamayacağı yük ne kadardır? Beyti en doğru şekilde anlamlandırmak için şairi ve şiiri üzerine biraz düşünmek iktiza ediyor.

AŞAĞIDAKİ BAĞLANTIDAN YAZININ DEVAMINI OKUYABİLİR VEYA YAZIYI İNDİREBİLİRSİNİZ:

Bu Terazi Ne Kadar Sıkleti Çekmez?