(Kadına "Bayan" Denir mi?, Dil ve Edebiyat dergisi, Sayı 168, Aralık 2022)
Dilde bulunan kelimeler kültürel, coğrafî, iktisadî, siyasî vs.
duruma bağlı olarak toplum nazarında olumlu/pozitif, olumsuz/negatif ya da yansız/nötr
duygular ihtiva edebilirler. Dil, canlı bir varlık olduğundan bir sözcüğün o
dili konuşanın güncel düşünce ve duygularından bağımsız olarak algılanması
mümkün değildir. Örneğin "ferah" ve "kasvet" kelimelerini
kullanırken ister istemez hepimizde duygulanım husule gelir. Gündelik hadiselerin
etkisiyle sözcüklerin verdiği hisler müspetten menfiye ya da tam tersine
dönüşebilir. Ekseriyetle coğrafî bir ıstılah olarak kullandığımız
"paralel"in 15 Temmuz olaylarından sonra nasıl çağrışımlar içermeye
başladığını hatırlarsınız. Kimileyin bu değişim muvakkaten değil, uzun vadeli
olarak yaşanmaktadır. Bunlar dilbilimde anlam iyileşmesi (İ. amelioration) ve
anlam kötüleşmesi (İ. pejoration) olarak tanımlanmıştır. Bu
minvalde "yavuz" kelimesinin önceleri "fena" manasına
gelirken sonradan "yiğit" anlamı kazanmasını ve "emek"
sözcüğünün ilkin "eziyet" manasında kullanılıyorken sonraları
sosyalizmin de etkisiyle bir erdem olarak kabul edilip "cehd ü
gayret" anlamına gelmesini anlam iyileşmesi olayına örnek olarak
verebiliriz. Anlam kötüleşmesi ise bunun zıttıdır. Mesela akıllılar anlamına
gelen "ukala" ve veli kimseler anlamına gelen "aptal" bugün
hemen hemen herkeste menfi intiba uyandıran kelimelerdir. Elbette bu geçişler
olumlu ve olumsuz sözcükler arasında cari değildir. Mesela "amele"
kelimesi, çıkışı ve kullanımı itibariyle yansız bir sözcükken zamanla olumsuz
bir anlam yüklenmiştir. "Fena" gibi olumsuz anlamını muhafaza etmekle
birlikte bilhassa argo kullanımda "çok iyi" manasını alan ilginç
kelimeler de mevcuttur. Kimi sözcükler ise eş anlamlı ya da yakın anlamlı diğer
kelimelerle ilişkili olarak farklı duygulara seslenirler. Misal olarak "eski"
sözcüğünü verebiliriz. Bu kelime çoğunlukla yansız bir anlam barındırırken
olumsuz olarak eskiliği "köhne", olumlu olarak eskiliği
"kadim" sözcükleriyle ifade ederiz. Yazının başlığı olan "bayan"
kelimesine gelince, bu da önceleri yansızken bilahare olumsuzluk içeren, hatta
alerji duyulan bir sözcük haline gelmiştir.
Hiç yorum yok :
Yorum Gönder